Όταν στις καθημερινές μας συζητήσεις αναφερόμαστε στα κοινωνικά αγαθά - τα οποία
το κράτος βάση του συντάγματος διασφαλίζει στους πολίτες του - έχουμε στο νου μας πιο
συχνά την Υγεία και την Παιδεία, σπανιότερα την Κοινωνική Πρόνοια και την Ασφάλεια και
ακόμα και πιο σπάνια το Περιβάλλον. Το κράτος οφείλει να παρέχει τα κοινωνικά αγαθά σε
όλους τους πολίτες, χωρίς αποκλεισμούς στην πρόσβαση και προστατεύοντάς τα από τους
αγοραίους όρους της προσφοράς και ζήτησης. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε έρθει
αντιμέτωποι με την άποψη πως ο Πολιτισμός είναι πολυτέλεια. Φυσικά, εδώ
αναφερόμαστε στο μέρος εκείνο του πολιτισμού που περιλαμβάνει τα ιδιαίτερα πνευματικά
επιτεύγματα μιας κοινωνίας, από τα βάθη του χρόνου μέχρι σήμερα και όχι τα τεχνολογικά,
που συμπληρώνουν το ορισμό του. Η αποδοχή της λογικής του πολιτισμού - πολυτέλεια
οδηγεί στο συμπέρασμα πως για ένα κράτος ή για μία κοινωνία, οι δαπάνες για τον
Πολιτισμό είναι περιττές ή εν πάση περιπτώσει χαμηλότερης προτεραιότητας. Σπάνια και
συνήθως προσχηματικά, θα ακούσουμε συνομιλητές μας να εντάσσουν τον Πολιτισμό στα
«κοινωνικά αγαθά». Σε μία κοινωνία βαλλόμενη από πολλαπλές κρίσεις, όπως η δική μας, ο
Πολιτισμός αντιμετωπίζεται περίπου ως… το παντεσπάνι της Μαρίας Αντουανέτας.
Η αντιμετώπιση από μία κοινωνία του Πολιτισμού ως παντεσπάνι μπορεί να είναι «θέμα
παιδείας» της, μπορεί να είναι και «θέμα του … πολιτισμού» της. Μπορεί ακόμα να είναι
απότοκο ιστορικών συγκυριών, πολιτικών προτεραιοτήτων ή και ιδεολογικών επιλογών,
αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση. Φαίνεται, πάντως, πως οι κοινωνίες εκπαιδεύτηκαν -
όχι απαραίτητα με την συνωμοσιολογική οπτική της λέξης - να αντιμετωπίζουν τον
πολιτισμό ως πολυτέλεια. Πρόκειται για μία θεώρηση σύμφωνα με την οποία ο πολιτισμός
εξελίχθηκε σε ένα ταξικό προνόμιο των εχόντων. Να υπενθυμίσουμε εδώ την ελεύθερη
πρόσβαση των πολιτών στις θεατρικές παραστάσεις της αρχαίας Αθήνας. Σε αυτή την
ελεύθερη και ευρεία πρόσβαση στον πολιτισμό στόχευε τότε ο θεσμός της χορηγίας, σε
αντιπαραβολή με τη σημερινή χορηγία - διαφήμιση, της οποίας σκοπός είναι ο
προσπορισμός κέρδους από την προστιθέμενη αξία του πολιτισμού. Έτσι φτάνουμε μάλλον
στην καρδιά του θέματος. Ο πολιτισμός αποκόπτεται από τον αρχικό στόχο του και
απομακρύνεται από την καθημερινότητα των ανθρώπων, καθώς γίνεται ακριβός σε χρήμα
και ο διαθέσιμος χρόνος για την απόλαυσή του λιγοστεύει (μαζί με το χρήμα) όλο και
περισσότερο και για όλο και περισσότερους. Το ερώτημα όμως είναι, γιατί εμείς στη
σκέψης μας δεν τον αντιλαμβανόμαστε, αυτόματα και αυτονόητα, ως κοινωνικό αγαθό;
Πολύ δε περισσότερο όταν αυτός εμπεριέχεται αναπόσπαστα στα θεωρούμενα από όλους
μας ως τα δύο πιο βασικά από αυτά;
Οι έννοιες της Παιδείας και του Πολιτισμού είναι αλληλένδετες, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα
ώστε να δημιουργείται ένα δίλλημα αιτιότητας ανάλογο με το διάσημο αντίστοιχο του
αυγού και της κότας. Εκπαιδευόμαστε στη γλώσσα μελετώντας λογοτεχνικά κείμενα και
διδασκόμαστε ιστορία χρησιμοποιώντας ως πηγές πνευματικά δημιουργήματα, τα οποία
εμπεριέχουν ιστορικά τεκμήρια. Έχουμε εκπαιδευτεί πρώτα στην γλώσσα για να γράψουμε λογοτεχνία, ενώ στα καλλιτεχνήματά μας ενσωματώνουμε, ακούσια ή εκούσια, ιστορικής
αξίας πληροφορίες του παρόντος μας.
Ο Πολιτισμός συνδέεται ασφαλώς με την Υγεία και κυρίως (όχι μόνο) με την ψυχική,
καθώς προσφέρει τα πνευματικά του μέσα με σκοπό την ευχαρίστηση της ψυχής. Από την
άλλη, μπορεί να είναι η ψυχική κατάσταση το αίτιο το οποίο, σε μία δεδομένη χρονική
στιγμή ή περίοδο, θα μας οδηγήσει στην καλλιτεχνική δημιουργία, είτε ως προσωπική
διέξοδο, είτε ως ανάγκη για συλλογικό μοίρασμα. Η πρόσφατη νομοθετική θεσμοθέτηση,
εκ μέρους της Πολιτείας, της Πολιτιστικής Συνταγογράφησης, «ως συμπληρωματική αγωγή
στην ψυχική υγεία» μας προσφέρει και… πολιτικό επιχείρημα στον συλλογισμό μας.
Επιπλέον, αποτελεί ένα καλό δείγμα για το πώς ο Πολιτισμός μπορεί να συμμετέχει και στο
αγαθό της Κοινωνικής Πρόνοιας.
Θα μπορούσαμε να αιτιολογήσουμε συμπληρωματικά την κοινωνική διάσταση του
Πολιτισμού ως «αγαθό», που οφείλουν να προσφέρουν οι κοινωνίες στα μέλη τους χωρίς
ανταμοιβή ή έστω με την ελάχιστη δυνατή, με διάφορα επιχειρήματα. Να μιλήσουμε, για
παράδειγμα, για τη δημιουργία «δεσμών» και κοινής «γλώσσας» που δημιουργεί η κοινή
πολιτιστική παράδοση. Να αναφερθούμε στην αισθητική και πνευματική καλλιέργεια της
κοινωνίας, που επιτυγχάνονται με την ανοιχτή και καθολική πρόσβαση όλων των μελών
της στον πολιτισμό. Να πούμε, επίσης, για την υποστήριξη που ο πολιτισμός προσφέρει
στη διάπλαση και στην πρόσληψη της συλλογική μνήμης. Ακόμη και για τη συμβολή του
στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζούμε. Όμως, ας μιλήσουμε μία άλλη φορά
για αυτά.
Επί του παρόντος ας… κατοχυρώσουμε τον Πολιτισμό ως ένα ακόμη Κοινωνικό,
Δημόσιο, Αγαθό από αυτά που δικαιούμαστε και που οφείλουμε να διεκδικούμε και να
προστατεύουμε. Έτσι, την επόμενη φορά που θα δούμε να διοργανώνεται στο πλαίσιο της
τοπικής μας κοινωνίας μία ανοιχτή έκθεση ζωγραφικής, να δίνεται μία θεατρική παράσταση
ή μία συναυλία με ελεύθερη είσοδο, μπορεί να μην προτάξουμε τη σκέψη ότι η διοίκηση,
κεντρική ή αποκεντρωμένη, «έκανε άλλη μία σπατάλη», αλλά να σκεφτούμε ότι απλώς
«εκπλήρωσε ένα μέρος του καθήκοντός της». Ως ωφελούμενοι αυτού του καθήκοντος
ίσως να αναδιατυπώσουμε, τελικά, την πρώτη σκέψη και να αντικαταστήσουμε τον όρο
«σπατάλη» με εκείνον της «κοινωνικής παροχής».
Βασίλης Παναγιωτόπουλος
